کد مطلب:188805 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:156
تجلی دانش و حکمت در سخنان باقرالعلوم
گفتار هر انسان، نمایانگر عقل و اندیشه و شخصیت علمی و معنوی او است.
چنان كه علی (ع) فرموده است:
«للسان ترجمان العقل». [1] .
یعنی: زبان و كلام، ترجمان عقل آدمی است.
گفتار هر فرد، نه تنها آینه ی عقل او است، بلكه نمایانگر ابعاد مختلف شخصیت وی نیز می باشد.
«اللسان میزان الانسان». [2] .
یعنی: سخنان انسان، میزان شناخت شخصیت و كمالات انسانی او است.
آن چه از فرزانگان و اندیشمندان، در تاریخ به یادگار می ماند، سخنان عالمانه و حكیمانه ای است كه برای نسل های بعد، راهگشا و درس آموز می باشد. با همین گنجینه های گرانبها است كه می توان صاحبان ارزش و دانش را از گزافه گویان و شخصیت های كاذب تاریخ باز شناخت.
اندیشمندان حق جو، كافی است كه نگاهی به خطبه ها، حكمت ها و درس های ثبت شده از ائمه ی معصومین (ع) در برگهای كتاب های تاریخ و حدیث بیفكنند، آن ها را با
[ صفحه 246]
سایر آثار علمی و گفتار و رفتار مدعیان علم و غاصبان پیشوایی مقایسه كنند، تا جلوه ی حق را با همه ی شكوه و عظمت آن، در سیمای خاندان رسالت، مشاهده كنند.
چه بجا و واقع بینانه است این عبارت ها در توصیف سخنان و احادیث اهل بیت (ع):
كلامكم نور، و امركم رشد، و وصیتكم التقوی، و فعلكم الخیر، و عادتكم الاحسان، و سجیتكم الكرم.
یعنی: كلام شما نور و روشنایی، و فرمان و رهنمودتان تكامل و بالندگی، و سفارشتان تقوا، و رفتارتان نیك، عادتتان احسان، و منش شما كرامت و بزرگواری است.
ائمه ی معصومین (ع) این مقام را در پرتو فضل و رحمت الهی به دست آورده اند، و همه ی آنان در علم و عمل و كرامت های انسانی و ارزش های دینی برابرند، اما روزگار به تناسب تنگناها و سهولت هایی كه داشته است، گاه مجال ظهور و بروز به این گنجینه های الهی نداده است و زمانی از خشونت خود كاسته، و به مردم فرصت داده است تا ابعاد بیشتری از شخصیت علمی و معنوی خاندان رسالت (ع) را بشناسند.
امام باقر (ع) در شمار اندك امامانی است كه حكومت های جبار به دلیل مشكلات داخلی خود، وی را مجال دادند تا به تربیت و هدایت و تعلیم امت اسلامی بپردازد و با تشكیل كرسی عظیم درسی، معارف الهی و دانش ناب دینی را از انزوای مهجوریت بیرون آورد و چونان زلال باران، دلشدگان تشنه ی حقیقت را سیراب سازد.
برترین گواه ارجمندی باران، پاكی، صافی و حیاتبخشی قطره های آن است.
و گویاترین شاهد مقام والای باقرالعلوم (ع)، درس ها و حكمت ها و موشكافی های علمی و سخنان پر محتوا و سازنده ی او است.
امام باقر (ع) بارها و بارها، خود به این حقیقت تصریح كرده است كه امامان وارث علمی برترند. برتر از آنچه نزد دیگر انسان ها یافت می شود.
آن حضرت آیه ی «بل هو آیات بینات فی صدور الذین اوتوا العلم» [3] را تلاوت
[ صفحه 247]
می كرد. (یعنی: قرآن آیاتی است روشن در سینه ی آنان كه از علم برخوردار شده اند و به آنان دانش عطا شده است) آن گاه با دست به سینه ی خویش اشاره می كرد [4] و خود را مصداق آیه ی یاد شده معرفی می نمود.
در بیانی دیگر از آن حضرت چنین نقل شده است:
هیچ كس از میان مردم مدعی جمع تمامی قرآن نیست، مگر آن كه به دروغ ادعا كند؛ زیرا (پس از رسول خدا صلوات الله علیه) كسی همانند علی بن ابی طالب و ائمه بعد از او، قرآن را آن گونه كه نازل شده جمع و حفظ نكرده است. [5] .
هر چند محور علوم ائمه (ع) معارف دینی و قرآنی است، اما ایشان از شناخت زمان و رخدادها و مقتضیات آن نیز بهره ی وافر داشته اند.
امام باقر (ع) در این زمینه می فرماید:
از جمله علومی كه به ما عطا شده است، تفسیر قرآن و احكام آن و دانش تحولات زمان و مقتضیات آن است... [6] .
و در حدیثی دیگر، پس از توصیف ارزش علم، بیان داشته است كه:
خداوند به وسیله ی همین دانش است كه گروهی را بر دیگران برتری بخشیده و در طریق ارزش ها، پیشوایشان قرار داده است، تا مردم در رفتار خود به آنان اقتدا كنند. [7] .
باید توجه داشت كه اولا، ذخایر معرفتی بر جای مانده از آن حضرت، خود گواهی متقن بر درستی مطالب فوق می باشد، و ثانیا، اظهار این سخنان در برابر اعضای یك جامعه ی بزرگ كه در آن صاحبان دانش و مدعیان علم كم نبوده اند، خود می تواند بیانگر گوشه ای از موقعیت علمی بارز و انكارناپذیر آن حضرت باشد؛ چه، مدعیان علم و كسانی كه در برابر امام باقر (ع) بر كرسی تدریس فقه، تفسیر و مباحث كلامی تكیه زده بودند، در صورتی كه می توانستند، از مقابله ی با آن حضرت كوتاهی نداشتند و با طرح سؤال ها و مباحث علمی تفوق خود را به اثبات می رساندند! البته
[ صفحه 248]
آن ها از این تلاش رویگردان نبودند و مباحثه ها و مناظره های ایشان با ائمه (ع) و نیز امام باقر (ع) در كتاب های حدیثی و كلامی ثبت است، ولی این بحث ها جز تجلی عظمت علمی ائمه (ع) حاصلی برای آنان نداشته است.
اكنون برای ارائه ی نمونه ای از معارف امام باقر (ع) نگاهی خواهیم داشت به بخشی از احادیث، كه بسیاری از آن ها در اصول كافی به وسیله ی پیشوای امامیه در قرن سوم؛ یعنی محمد بن یعقوب كلینی گردآوری شده است.
این بررسی، ضرورة در حد یك فهرست نویسی اجمالی آن هم تنها در برخی زمینه ها می باشد؛ زیرا تفصیل و توضیح و ژرفنگری در احادیث، مجالی دیگر می طلبد.
چنان كه علی (ع) فرموده است:
«للسان ترجمان العقل». [1] .
یعنی: زبان و كلام، ترجمان عقل آدمی است.
گفتار هر فرد، نه تنها آینه ی عقل او است، بلكه نمایانگر ابعاد مختلف شخصیت وی نیز می باشد.
«اللسان میزان الانسان». [2] .
یعنی: سخنان انسان، میزان شناخت شخصیت و كمالات انسانی او است.
آن چه از فرزانگان و اندیشمندان، در تاریخ به یادگار می ماند، سخنان عالمانه و حكیمانه ای است كه برای نسل های بعد، راهگشا و درس آموز می باشد. با همین گنجینه های گرانبها است كه می توان صاحبان ارزش و دانش را از گزافه گویان و شخصیت های كاذب تاریخ باز شناخت.
اندیشمندان حق جو، كافی است كه نگاهی به خطبه ها، حكمت ها و درس های ثبت شده از ائمه ی معصومین (ع) در برگهای كتاب های تاریخ و حدیث بیفكنند، آن ها را با
[ صفحه 246]
سایر آثار علمی و گفتار و رفتار مدعیان علم و غاصبان پیشوایی مقایسه كنند، تا جلوه ی حق را با همه ی شكوه و عظمت آن، در سیمای خاندان رسالت، مشاهده كنند.
چه بجا و واقع بینانه است این عبارت ها در توصیف سخنان و احادیث اهل بیت (ع):
كلامكم نور، و امركم رشد، و وصیتكم التقوی، و فعلكم الخیر، و عادتكم الاحسان، و سجیتكم الكرم.
یعنی: كلام شما نور و روشنایی، و فرمان و رهنمودتان تكامل و بالندگی، و سفارشتان تقوا، و رفتارتان نیك، عادتتان احسان، و منش شما كرامت و بزرگواری است.
ائمه ی معصومین (ع) این مقام را در پرتو فضل و رحمت الهی به دست آورده اند، و همه ی آنان در علم و عمل و كرامت های انسانی و ارزش های دینی برابرند، اما روزگار به تناسب تنگناها و سهولت هایی كه داشته است، گاه مجال ظهور و بروز به این گنجینه های الهی نداده است و زمانی از خشونت خود كاسته، و به مردم فرصت داده است تا ابعاد بیشتری از شخصیت علمی و معنوی خاندان رسالت (ع) را بشناسند.
امام باقر (ع) در شمار اندك امامانی است كه حكومت های جبار به دلیل مشكلات داخلی خود، وی را مجال دادند تا به تربیت و هدایت و تعلیم امت اسلامی بپردازد و با تشكیل كرسی عظیم درسی، معارف الهی و دانش ناب دینی را از انزوای مهجوریت بیرون آورد و چونان زلال باران، دلشدگان تشنه ی حقیقت را سیراب سازد.
برترین گواه ارجمندی باران، پاكی، صافی و حیاتبخشی قطره های آن است.
و گویاترین شاهد مقام والای باقرالعلوم (ع)، درس ها و حكمت ها و موشكافی های علمی و سخنان پر محتوا و سازنده ی او است.
امام باقر (ع) بارها و بارها، خود به این حقیقت تصریح كرده است كه امامان وارث علمی برترند. برتر از آنچه نزد دیگر انسان ها یافت می شود.
آن حضرت آیه ی «بل هو آیات بینات فی صدور الذین اوتوا العلم» [3] را تلاوت
[ صفحه 247]
می كرد. (یعنی: قرآن آیاتی است روشن در سینه ی آنان كه از علم برخوردار شده اند و به آنان دانش عطا شده است) آن گاه با دست به سینه ی خویش اشاره می كرد [4] و خود را مصداق آیه ی یاد شده معرفی می نمود.
در بیانی دیگر از آن حضرت چنین نقل شده است:
هیچ كس از میان مردم مدعی جمع تمامی قرآن نیست، مگر آن كه به دروغ ادعا كند؛ زیرا (پس از رسول خدا صلوات الله علیه) كسی همانند علی بن ابی طالب و ائمه بعد از او، قرآن را آن گونه كه نازل شده جمع و حفظ نكرده است. [5] .
هر چند محور علوم ائمه (ع) معارف دینی و قرآنی است، اما ایشان از شناخت زمان و رخدادها و مقتضیات آن نیز بهره ی وافر داشته اند.
امام باقر (ع) در این زمینه می فرماید:
از جمله علومی كه به ما عطا شده است، تفسیر قرآن و احكام آن و دانش تحولات زمان و مقتضیات آن است... [6] .
و در حدیثی دیگر، پس از توصیف ارزش علم، بیان داشته است كه:
خداوند به وسیله ی همین دانش است كه گروهی را بر دیگران برتری بخشیده و در طریق ارزش ها، پیشوایشان قرار داده است، تا مردم در رفتار خود به آنان اقتدا كنند. [7] .
باید توجه داشت كه اولا، ذخایر معرفتی بر جای مانده از آن حضرت، خود گواهی متقن بر درستی مطالب فوق می باشد، و ثانیا، اظهار این سخنان در برابر اعضای یك جامعه ی بزرگ كه در آن صاحبان دانش و مدعیان علم كم نبوده اند، خود می تواند بیانگر گوشه ای از موقعیت علمی بارز و انكارناپذیر آن حضرت باشد؛ چه، مدعیان علم و كسانی كه در برابر امام باقر (ع) بر كرسی تدریس فقه، تفسیر و مباحث كلامی تكیه زده بودند، در صورتی كه می توانستند، از مقابله ی با آن حضرت كوتاهی نداشتند و با طرح سؤال ها و مباحث علمی تفوق خود را به اثبات می رساندند! البته
[ صفحه 248]
آن ها از این تلاش رویگردان نبودند و مباحثه ها و مناظره های ایشان با ائمه (ع) و نیز امام باقر (ع) در كتاب های حدیثی و كلامی ثبت است، ولی این بحث ها جز تجلی عظمت علمی ائمه (ع) حاصلی برای آنان نداشته است.
اكنون برای ارائه ی نمونه ای از معارف امام باقر (ع) نگاهی خواهیم داشت به بخشی از احادیث، كه بسیاری از آن ها در اصول كافی به وسیله ی پیشوای امامیه در قرن سوم؛ یعنی محمد بن یعقوب كلینی گردآوری شده است.
این بررسی، ضرورة در حد یك فهرست نویسی اجمالی آن هم تنها در برخی زمینه ها می باشد؛ زیرا تفصیل و توضیح و ژرفنگری در احادیث، مجالی دیگر می طلبد.
[1] غرر الحكم.
[2] همان.
[3] عنكبوت / 49.
[4] اصول كافي ج 1، كتاب الحجة، باب ان الائمة قد اوتوا العلم... حديث 1.
[5] همان، باب انه لم يجمع القرآن كله الا الائمة (ع) حديث 1.
[6] همان، حديث 3.
[7] تعلموا العلم... يرفع الله به قوما فيجعلهم في الخير سادة، و للناس ائمة يقتدي بفعالهم... ائمتنا 1 / 363.